Leve de complexiteit
8 maart 2024
Categorie: Complexiteit
Complexiteit als basis voor de academische werkplaats van Leve het onderwijs
Door Marten Elkerbout
Het manifest van Leve het onderwijs gaat over besturen vanuit de bedoeling: kinderen hebben recht op goed onderwijs. Je slaat als bestuur de plank mis als je denkt dat je greep kunt krijgen op onderwijskwaliteit (die ertoe doet) met uitgebreide bestuurlijke kaders, afspraken en protocollen, meetbare opbrengsten en data, best-practices en evidence-informed werken, enzovoort. Als je dicht op de praktijk kijkt naar wat er allemaal gebeurt in en rond een school, een groep en een kind, dan realiseer je je dat de werkelijkheid zich niet zo gemakkelijk laat versimpelen tot generieke “succesvolle aanpakken”.
Leve het onderwijs kiest ervoor om de professionals in de klas te voorzien van zoveel mogelijk gereedschap en ruimte om steeds weer te kunnen inspelen op die variëteit aan vraagstukken die zich dagelijks voordoen. Dat daar heel wat meer bij komt kijken dan het blind volgen van methodes en “effectieve interventies” is in onze ogen geen probleem, maar juist het “prachtige risico van onderwijs”, om met Gert Biesta te spreken.
Iedere leraar kent de ervaring van de perfect voorbereide les die bij de ene groep er ingaat als koek, terwijl diezelfde les in een andere setting heel anders uitpakt. Dat komt omdat onderwijs alle kenmerken heeft van een complex adaptief systeem. Dat is een systeem waarin veel invloeden op elkaar inwerken met soms onvoorspelbare uitkomsten. In het onderwijs is immers sprake van allerlei relaties tussen mensen die samen een relationeel netwerk vormen. Omdat ieder mens op zich al een complex wezen is, is het gedrag van zo’n netwerk moeilijk te beïnvloeden op een voorspelbare manier. Onderwijs is dus een open systeem, dat in verbinding staat met allerlei externe invloeden en zich daar ook nooit van af kan sluiten.
Het onderwijsproces heeft ook alle kenmerken van prachtige complexiteit. Het past zich steeds aan aan veranderingen in de omgeving, is mede daardoor altijd heel gevarieerd. Als er al causale verbanden zijn (als a dan b), dan zijn die vaak moeilijk los te zien van de context. Dus als je een causaal verband vindt (in een laboratoriumsituatie bijvoorbeeld), dan is het maar de vraag wat er gebeurt in een concrete lessituatie of wat het effect is op lange termijn.
Als je zo kijkt naar onderwijs en onderwijskwaliteit, dan krijg je veel ontzag voor de dagelijkse praktijk van de mensen die in dit systeem werken. De realisatie dat niet alles volledig voorspelbaar is, maakt het vak juist uitdagend. Heel belangrijk is dat professionals daarbij samenwerken, met elkaar, maar ook met andere experts die een andere blik op het probleem kunnen geven. In ieder geval is het goed dat je af en toe de rust neemt om goed te kijken naar wat er gebeurt en reflectief en onderzoekend in de praktijk staat. Dat geldt ook voor bestuurders.
Leve het onderwijs! onderzoekt samen met wetenschappers van de Vrije Universiteit (o.a. met professor Frédérique Six) en de Universiteit van Nijmegen (o.a. met Merel van der Wal) vanuit dit kader bijvoorbeeld onze aanpak van toetsen en onze bestuurlijke portretten. Zo denken we aan te sluiten bij onze manier van besturen, met respect voor de complexiteit van onderwijs en met vertrouwen in de mensen die het prachtige risico aangaan.
