De kerngroep in gesprek met Sharon Stellaard

19 november 2024

Categorie: Actualiteit

Tijdens de Heidag van de kerngroep van Leve Het Onderwijs! hadden wij het genoegen om Sharon Stellaard te verwelkomen, die met ons in gesprek ging over de thema’s uit haar proefschrift Boemerangbeleid; Over aanhoudende tragiek in passend onderwijs- en jeugdzorgbeleid. In dit werk onderzoekt zij de tragiek van beleid in passend onderwijs en jeugdzorg, waarbij goedbedoeld beleid vaak een averechts effect heeft. Haar bevindingen raakten ons: we zagen parallellen in de discussie rondom sturing in het onderwijs. Is hier sprake van dezelfde tragiek? De waardevolle inzichten die het gesprek ons opleverde, beschrijven we in dit artikel.

Boemerangbeleid

Sharon’s proefschrift, Boemerangbeleid: Over aanhoudende tragiek in passend onderwijs- en jeugdzorgbeleid, legt bloot waarom beleid in deze sectoren vaak mislukt. Sharon start haar onderzoek met de constatering dat beleidsanalyses vaak gericht zijn op de meest urgente problemen van het moment, terwijl dit bij langdurige problemen juist kan leiden tot misverstanden over de oorzaken en aard ervan. Deze korte termijn focus ondermijnt de effectiviteit van toekomstig beleid – dit zien we ook terug binnen het onderwijs. Sharon benadrukt daarom het belang van lange termijn analyses, iets wat ons direct aanspreekt in onze visie op besturen.

Belangrijkste bevindingen uit Sharons proefschrift

1. Dieperliggende oorzaken: Sharon vergelijkt beleid en hervormingen van de afgelopen vier decennia en stelt fundamentele vragen over waarom beleid vaak niet effectief is. Deze aanpak, waarbij historische narratieven centraal staan, helpt ons begrijpen waarom ook in het onderwijs hervormingen zo vaak vastlopen.

2. Vier logica’s: Aan de hand van vier historische narratieven verklaart Sharon het aanhoudende beleidsfalen, gebaseerd op verschillende logica’s:

Padafhankelijkheid: beleid wordt gevormd door eerdere keuzes, waardoor veranderingen moeilijk zijn.
Geschiktheid: beleid volgt vaste normen en waarden, ongeacht de effectiviteit.
Calculatie: beleidsmakers baseren keuzes op kosten-batenanalyses, wat vaak leidt tot suboptimale uitkomsten.
Interferentie: De drie bovenstaande mechanismen spelen gelijktijdig op meerdere beleidsterreinen en deze problemen interfereren met elkaar (denk hier bijvoorbeeld over problemen in het toeslagensysteem van de belastingdienst en problemen op het terrein van de jeugdbescherming).

3. Historische analyse: Het proefschrift neemt ons mee door beleidsontwikkelingen vanaf de twintigste eeuw tot nu. De narratieven helpen ons inzien waarom hervormingen, ook in het onderwijs, doorgaans niet leiden tot duurzame verbeteringen.

4. Conclusie: Nieuwe beleidsinitiatieven zijn vaak reacties op de onbedoelde gevolgen van eerdere hervormingen. Beleid gedraagt zich als een boemerang: de denk- en gedragspatronen die de problemen veroorzaakten, worden steeds herhaald in pogingen om ze op te lossen. Hoewel beleid voortdurend oppervlakkig verandert, blijven de onderliggende problemen bestaan, waarbij onbedoelde effecten de onderliggende vraagstukken alleen maar vergroten.

Sharons proefschrift eindigt met een pleidooi voor “chronologisch beleidsbesef”, waarbij beleidsmakers en politici wordt gevraagd om meer aandacht te besteden aan de lange termijn en de chronologie van beleid. Dit helpt om logisch te kunnen redeneren (oorzaak-gevolg relaties te (h)erkennen en cirkelredeneringen te detecteren) en dus om fouten te voorkomen.

Wat leren wij hiervan?

Tijdens het gesprek met Sharon hebben we enkele belangrijke thema’s uitgelicht die ons verder helpen in onze eigen koers bij Leve het Onderwijs! en in onze rol als bestuurder. De verbinding tussen wat we geleerd hebben en de kernwaarden van het Manifest van Leve Het Onderwijs! werd duidelijk zichtbaar.

Chronologie en patronen in beleid:
Sharon benadrukte dat veel beleid mislukt omdat er geen oog is voor de chronologie van gebeurtenissen en patronen die zich herhalen. Het terugbrengen van de vraagstukken naar hun diepste kern (‘het begin van de reeks’) kan veel verwarring en onbegrip ophelderen. De tijdslijn in het beleid helpt de kern te zien en de wijze waarop we daarmee om willen gaan. Deze manier van kijken kan ook ons helpen in het blijven verbinden met anderen; denken we namelijk niet in basis hetzelfde?

Dit raakt aan manifest-item Dialoog. Het vraagt van ons dat we op een open manier in contact blijven met anderen, en de patronen in ons handelen in de dialoog zichtbaar maken.

We zouden veel meer kunnen doen met de patronen en tijdlijnen die we zelf hebben gecreëerd in het onderwijs en in onze organisaties. Het helpt ons om te reflecteren op onze eigen rol in het systeem en te zien waar we actief keuzes kunnen maken.
Sylvia Veltmaat (Bestuurder Flores)

Boemerangeffect:
Beleid dat wordt gemaakt heeft wel een werking, maar dat kan ook een averechtse zijn. Inzicht in patronen geeft ons houvast en hoop. Door het herkennen van deze patronen kan er worden gekeken naar de mechanismen achter het beleid en kunnen we beleidsfouten erkennen.

Dit sluit aan bij manifest-item: Je willen verantwoorden / transparant zijn. Het herkennen van de feitelijke werking van het beleid, haalt het oordeel over of dit goed of fout is eruit. Het maakt het vervolgens makkelijker te kijken naar wat is. Om vervolgens op een transparante manier te erkennen wat de werking is en hier met elkaar over te spreken (is dit de gewenste werking?), is hetgeen wij bij Leve Het Onderwijs! voorstaan.

Een mooi voorbeeld van hoe de logica van calculatie zich aandient: “Eigenlijk wil ik niet meedoen aan het aanvragen van subsidies voor onze scholen, omdat ik tegen deze manier van financiering ben. Toch doe ik er aan mee. Het lijkt me interessant om hierover in gesprek te gaan met mijn scholen en bewust te worden van de dieperliggende mechanismen die dit in stand houden.”
Yvonnen de Haas (Bestuurder Zinder)

Verandering en introspectie:
Verandering vraagt om reflectie, zowel bij ons als bestuurders, als bij de professionals in het onderwijs. Sharon benadrukte hoe ook wij, ondanks onze goede bedoelingen, vaak vastzitten in bestaande patronen. Dit zet ons aan om ons handelen kritisch te blijven onderzoeken.

Dit sluit nauw aan bij manifest-item: Eigen ontwikkeling. Het vraagt van ons dat we blijven reflecteren op ons handelen en open zijn over wat we nog niet weten, zodat we samen verder kunnen leren.
De metafoor van 12 en 8:
En treffende metafoor die Sharon gebruikte, liet ons zien dat we ons vermogen tot logisch nadenken wel hebben, maar dat niet altijd toepassen op de kwesties waar we mee te maken hebben. Het achterliggende vermogen om logisch na te denken raakt verstrikt in hetgeen op de voorgrond staat: de waan van de dag die we als een werkelijkheid an sich ervaren. Dit moedigt ons aan om uit te zoomen, te vertragen en de noodzaak om onze intenties en acties in lijn te brengen met onze bedoelingen.

Deze metafoor sluit aan bij het item: Eigen ontwikkeling: de bestuurder als persoon. In dit manifestitem gaat het om bewustzijn, openheid en leerproces: klopt dat wat we doen met wat onze bedoeling is?

Beleid heeft vaak wel effect maar het kan een averechts effect hebben. Toch geeft het mij grip en hoop als ik de patronen zie. Het toont dat er wel degelijk effecten zijn, en als je dat begrijpt, kun je er iets mee doen.
Sharon Stellaard

Autopilot:
Sharon stelde de vraag of wij als bestuurders écht sturen of dat we soms te passief meebewegen met beleid en systemen die al vastliggen. Het is voor ons een belangrijk aandachtspunt om het lef te hebben eerlijk te zijn over onze keuzes (ook als we het antwoord niet weten) en onze eigen rol hierin te blijven onderzoeken.

Dit sluit aan bij manifest-item: Waarden toevoegen / Voor- en naleven. Het vraagt moed om twijfels te uiten en transparant te zijn over onze keuzes en de waarden die we daarin vooropstellen.
Professionele twijfel en lef: We realiseerden ons dat er meer ruimte moet zijn voor twijfel en onzekerheid in ons werk. Dit kan helpen bij het doorbreken van vastgeroeste patronen en het creëren van nieuwe manieren van werken in het onderwijs.

Dit sluit aan bij manifest-items Intrinsieke motivatie en Waarden toevoegen. Door ruimte te geven aan twijfel en onzekerheid, ontstaat speelruimte voor verandering en groei, zowel bij onszelf als bij de professionals in het onderwijs.

Als bestuurder heb je een moreel kompas en lef nodig. Vaak wordt lef tonen voor bestuurders gezien als in volle overtuiging zeggen welke kant we op moeten; echter lef is juist ook het uitspreken van je niet-weten, twijfel en delen wat er echt in je omgaat.
Martijn van Tilburg (Bestuurder SAAM)
Op 4-11-2024 hield Sharon in de Tweede Kamer hierover een kort betoog. Zie hier.

Reflectie en actie

De Heidag bood ons niet alleen de gelegenheid om te reflecteren op wat we al bereikt hebben, maar ook om plannen te maken voor de toekomst. Onze voornemens zijn duidelijk en flexibel opgesteld, gezien de complexiteit van de werkelijkheid. We blijven ons inzetten voor vernieuwend en impactvol onderwijsbeleid, waarbij verbinding, nuance en introspectie centraal staan. Het gesprek met Sharon Stellaard heeft ons duidelijk gemaakt hoe belangrijk het is om de lange termijn uitwerking van beleid beleidsfouten te herkennen en samen te werken aan duurzame oplossingen. Om kritisch te kunnen en te willen redeneren over de werking van beleid in relatie tot het daarmee beoogde doel. De inzichten uit Boemerangbeleid en uit dit gesprek nemen we mee ons werk, om te zorgen dat we als bestuurders blijven leren, reflecteren en veranderen in het belang van beter onderwijs.

Sharon Stellaard – keynote spreker landelijke dag & podcast

Daarnaast houden we contact met Sharon – om ons scherp te houden. Ze zal aanwezig zijn op de bestuurdersbijeenkomst ‘Stop het verplichten van toetsen’, neemt ons mee in haar visie in de podcast die binnenkort te beluisteren is. En om breder bewustzijn te realiseren en te ontdekken hoe we dit kunnen concretiseren in onze dagelijkse praktijk, hebben we Sharon uitgenodigd als keynote spreken op onze landelijke Leve Het Onderwijs! dag op 21 mei 2025.

Meld je hier aan voor de Landelijke Dag.